Kurgan ve Höyük; Kurgan – Türk ve Altay kültüründe kutsal mezar, türbe. Korgan olarak da söylenir. İçinde ulu ve kutlu kişilerin yattığı dikkat çekici gömüt.
Eski Türk geleneklerinde genellikle yığma tepeler ve höyükler şeklindedir. Genelde devlet yöneticisi olanlar için yapılmışlardır. Ceset odasının döşemesi genelde ağaç kütükleri ve kalastan yapılır. Cesetlerin başı doğuya çevrilmiş olur ve eşyaları ile birlikte gömülürler. Kurganların farklı bölgelerinde at cesetlerine de rastlanabilir.
Örneğin Esik Kurganı M.Ö.5 Yüzyıla ait olup Kazakistan’ın başkenti Almatı’nın yaklaşık 50 kilometre doğusunda yer alır. Esik Kurganı dünyada içerisinde en çok altın bulunan ikinci mezardır.
Yazının Göktürk kitabelerinin alfabesine benzerliği ve eserlerin özelliklerinin Hun sanatına çok uygun oluşu nedeniyle Hun eseri olarak nitelendirmişlerdir. Ancak eldeki veriler Türklerle iç içe yaşayan ve Türkleşmiş bir kavim olan İskitlere de ait olabileceğini göstermektedir.
Esik Kurganda 18-25 yaşları arasında bir Tekin/Tigin (Prens)’in mezarı ve ona ait ait elbise bulunduğu için bu prense “Altın Tigin” (Altın Prens) adı verilmiştir. Kurgan İyesi veya Kümbet İyesi türbenin koruyucu ruhunu ifâde eder. Orada yatan kişinin ruhu değildir. Orayı koruyan başka bir varlıktır.
Kurganları soyanların başına bu iyenin felaket getireceğine inanılır. Kurgan sözcüğü komşu kültürlere de geçmiş ve bazı slav dillerinde Anıt anlamı kazanmıştır (Örneğin; Mamayev Kurgan). Zaman zaman Kümbet kavramı ile eşdeğer kullanılır.
Etimoloji
(Kur/Kor) kökünden türemiştir. Kurulmuş yapı demektir. Korumak anlamı vardır. Korugan (kale) sözcüğü ile de bağlantılıdır.
Höyük
Höyük – Çoğu zaman yığma tepe şeklindeki mezar (tümülüs) anlamında da kullanılır. Hüyük, Öyük veya Üyük şeklinde de söylenir.
Çok eski bir yerleşme yerinin zamanla toprakla örtülüp tepe biçimine gelmiş halidir. Höyükler genelde üst üste gelmiş çok evreli yerleşim yeri birikimleridir. 1-40 metre yükseklikte ve 1000-1500 metre genişlikte olurlar. Uygarlıkların araştırılmasında önemli referanslardır.
Höyükler, günümüze göre en yakını en üstte olmak üzere eskiye doğru uzanan bir katmanlaşma gösterirler. Taşlardan sembolize edilmiş biçimine Moğollar Ovo (Öbö, Övö, Ovoğ), Kazaklar ise Oba derler. İçerisinde genellikle Hakan (İmparator) Tigin (Prens) gibi kişilerin mezarları ve değerli eşyaları bulunur. Höyükler tahtalarla, bazen de taşlarla çevrili mezar odalarının üstüne bir metre ile yetmiş metre arasında toprak yığılmasıyla oluşturulur.
Ayrıca bugün Çin sınırları içerisinde yer alan Uygur Özerk Devleti topraklarında Türk yapımı devâsa üçgen yapılar (piramitler) keşfedilmiştir ve bunların Mısır ve aztek piramitleriyle büyüklük ve nitelik itibariyle yarışacak seviyede olduğu söylenmektedir.
Höyük İyesi, höyüğün koruyucu ruhu demektir.
Höyükleri soyanların, açıp içine girenlerin başlarına felaketler geldiği anlatılır. Bu durum Ata ruhlarına saygı inancı ve Ata mağaraları anlayışıyla da bağlantılıdır.
Höyüklerin Kurgan olarak adlandırıldığı da olur. Piramit’in içinde bir mumya, üzerinde kurt başları ve Ayyıldız sembolleri ve ayrıca Oğuz Kağan’ın temsili sureti bulunmaktadır. Bunlar aslında antik höyüklerdir. Batıda Beyaz Piramit olarak da adlandırılmaktadır. Farklı uygarlıklarda kral mezarlarının yığma toprak içerisinde oluşturulmasına sıklıkla rastlanmaktadır.
Kelime, Türkçe “Hüy/Üy/Öy/Uy” kökünden türemiştir ve tepe, ev gibi anlamları içerir.
