Halk Takvimi

Halk Takvimi – Resmi olmayan ve belirli bir yöreye veya bölgeye özgü olan ya da herkes tarafından bilinmeyen (genel kabul görmeyen) takvimdir.

Türk halk kültüründe takvim sözcüğü karşılığında Sürelge veya Sürenge tâbiri kullanılır.

Özellikleri

Bir bölgede yaşayan toplulukların geleneksel kültürel miras olarak nesilden nesile aktardığı doğa olaylarına dayalı birikimlere ve uzun süreli deneyimlere dayalı târihsel, töresel, dinsel, mitolojik, tarımsal simgelerin zamanın geçişini ve belirli dönemlerini anımsatma görevini gerçekleştirdiği resmi olmayan, sözlü geleneğe dayalı zaman bölümleme aracıdır.

Halk takvimi (yerel takvim) kullanıldığı bölgede genel bir kabul görür; hattâ bazen resmi takviden daha yaygındır. Ancak, günümüzdeki şehirleşme ve artan teknoloji halk takvimlerini ikinci plana atmıştır ve toplumsal anlamda kullanım oranları gitgide düşmektedir. Halk takvimi, yaygınlık kazanmış (resmi) takvimlerden daha farklı olarak yılı, ayları ve günleri başka bir biçimde bölümlere ayırır ve farklı anlayışlarla adlandırır. Kimi zaman, kimi doğal olaylar, tarımsal kavramlar bu adlandırmada belirleyici olur. Bazen bu takvimlerin bir kısmı veya bütünsellik arz eden bazıları resmi takvim statüsüne ulaşabilir. Örneğin günümüzdeki Türk takviminde yer alan bazı ay adları halk takvimlerinden alınmıştır; Ocak, Ekim…

Mevsimler                                                                                             

Türk Halk Takvimi, yöresel çeşitliliklerine rağmen hepsinde ortak bir anlayış olarak gündönümü ve gündenkliği esasına göre oluşturulur. Bugünkü takvim anlayışının aksine ortalama dokuz gün geriden gelen ay başlangıçları bulunur. Yâni birinci ayın birinci günü 22 Marttır. Bu târih Türk takviminin yılbaşı olup bir gün öncesi Nevruz bayramına denk düşer.

• 21 Mart: Bahar gündönümü
  • 21 Haziran: Yaz gündenkliği
  • 23 Eylül: Güz gündönümü
  • 21 Aralık: Kış gündenkliği.

Mevsimleri adlandırmak için kullanılan sözcükler şu şekildedir:

1. İlkbahar: Kök, Kökey, Köklem (Farsça: Bahar)
2. Yaz: Yaz, Yay, Cay
3. Sonbahar: Güz, Güzey, Güzlem (Farsça: Payız)
4. Kış: Kış, Kıs

Aylar                                                                                                                   

Ay adları Türk kültürünün yayıldığı geniş coğrafyada çok farklı biçimlerde ortaya çıkar. Ancak temel belirleyici unsur yine doğadır. Doğadan etkilenerek oluşturulmuş ay adları çoğunluktadır.

Anadoluda

Anadoluda tespit edilerek derlenmiş olan ay adları şu şekildedir:

Tarım Araçlarının Adlarıyla

1. Köten (Kotan) Ay, 2. Saban (Sapan) Ay, 3. Kosak Ay, 4. Orak Ay, 5. Diren Ay, 6. Döven Ay,

7. Tapan Ay, 8. Dibek Ay, 9. Kazan Ay, 10. Ocak Ay, 11. Kirmen (Eğirmen) Ay, 12. Külek Ay

Tarımsal-Hayvansal Kavramlarla

1. Dikim Ay, 2. Saçım Ay, 3. Kırkım Ay, 4. Biçim Ay, 5. Derim Ay, 6. Verim Ay,

7. Ekim Ay, 8. Söküm Ay, 9. Katım Ay, 10. Sağım Ay, 11. Üsüm Ay, 12. Sürüm Ay

İklimsel Değişikliklere Göre

1. Açan Ay, 2. Kandık Ay, 3. Isık Ay, 4. Tozaran Ay, 5. Bozaran Ay,⁴ 6. Kısık Ay,

7. Koçan Ay, 8. Balağan Ay, 9. Aralık Ay, 10. Çağan Ay, 11. Gücük Ay, 12. Tuluğan Ay

Hava Olaylarına Göre

1. Açar Ay, 2. Kırçan Ay, 3. Uraş Ay, 4. Biçen Ay, 5. Bozar Ay, 6. Söken Ay,

7. Budan Ay, 8. Karaş Ay, 9. Kırlaş Ay, 10. Buğan Ay, 11. Akpan Ay, 12. Yelen Ay

Diğer Türk Topluluklarında

Bu topluluklardaki bazı ay adlarının birbirlerine ve Anadoludaki halk takvimlerinde yer alan ay adlarına benzerliği özellikle dikkat çekicidir.

Kazaklarda

Kazak halk takvimi aynı zamanda resmi takvimlerini de oluşturmuştur.

1. Birtin Ay, 2. Kökek Ay, 3. Mamır Ay, 4. Otamalı Ay, 5. Şilde Ay, 6. Tamız Ay,

7. Kırküyek Ay, 8. Kazan Ay, 9. Karaşa Ay, 10. Caltoksan Ay, 11. Kantar Ay, 12. Akpan Ay⁶

Hakaslarda

1. Körük Ay, 2. An Ay, 3. Pes Ay, 4. Ölen Ay, 5. Piçen (Biçen) Ay, 6. Orgak Ay,

7. Ürtün Ay, 8. Kurtuyak Ay, 9. Kırlaş Ay, 10. Kiçig (Kiçiğ) Ay, 11. Cel Ay, 12. Azıg (Azığ) Ay

Altaylarda

1. Kank (Kang) Ay, 2. Koskar Ay, 3. Silker Ay, 4. Çulug (Çuluğ) Ay, 5. Toz Ay, 6. Kisçen Ay,

7. Ürten Ay, 8. Kiçkerek Ay, 9. Soh Ay, 10. Alay Ay, 11. Kürgen Ay, 12. Pozug (Bozug) Ay

Balkarlarda

1. Toturnu Ay, 2. Hıçavban Ay, 3. Lukur Ay, 4. Yaynı Ay, 5. Kırkar Ay, 6. Kırkavuz Ay,

7. Güznü Ay, 8. Kaçnı Ay, 9. Endirevük Ay, 10. Başıl Ay, 11. Bayıça Ay, 12. Avuznu Ay⁷

Sagaylarda

1. Körik Ay, 2. Namıs Ay, 3. Tartçan Ay, 4. Par Ay, 5. Tos Ay, 6. Ot Ay,

7. Alçan Ay, 8. Çarıs Ay, 9. Hırlas Ay, 10. Alay Ay, 11. Çil Ay, 12. Hıra Ay

Kumandılarda

1. Kerek Ay, 2. Örteng Ay, 3. Kezel Ay, 4. Olan Ay, 5. Toz Ay, 6. Çızıg Ay,

7. Tayga Ay, 8. Küçkerek Ay, 9. Sok Ay, 10. Kitig Ay, 11. Küzer Ay, 12. Argan Ay

Şorlarda

1. Koruk Ay, 2. Şın Ay, 3. Şabın Ay, 4. Odağ Ay, 5. Piçen Ay, 6. Orgak Ay,

7. Urtun (Ürtün) Ay, 8. Kus Ay, 9. Kırlaş Ay,⁸ 10. Kiçik Ay, 11. Çel Ay, 12. Çaskı Ay

Yakutlarda

1. Tutar Ay, 2. Ustar Ay, 3. Iyam Ay,⁹ 4. Ihıyah Ay, 5. Vot Ay, 6. Atırdah Ay,

7. Balağan Ay, 8. Altınnı Ay, 9. Ahsınnı Ay,¹⁰ 10. Bilide Ay, 11. Tohsunnu Ay, 12. Olunnu Ay

Orta Asya Hayvanlı Ay Takvimi

1. KÖKEK (Guguk Kuşu), 2. KORAN (Karaca), 3. BUĞRA (Erkek Deve), 4. KULCA (Dağ Koçu),

5. TEKE (Erkek Keçi), 6. OĞNA (Bozkır Keçisi), 7. SIĞIN (Erkek Geyik), 8. KOÇKAR (Koç),

9. ELİK (Dağ Keçisi), 10. MARAL (Dişi Geyik), 11. ARKAR (Dağ Koyunu), 12. TOYGAR (Tarla Kuşu)

Karaçay ve Balkarlar her ayı üç bölüme ayırırlar:

1. TOTURNU:	a) Toruk (Aguz)	b) Kımmıy (Totur)	c) Kuttus (Şırlı)
2. HIÇAVBAN:	a) Konta	b) Çolpan (Kürüldevük)	c) Kölköl
3. LUKUR:	a) Çamay	b) Künlü	c) Kuşmuş
4. YAYNI:	a) Eliye	b) Küşdüger	c) Kondaray
5. KIRKAR:	a) Ötgür (Tommay)	b) Küsümmü (Taldırık)	c) Küylü (Aymuş)
6. KIRKAVUZ:	a) Sınçıma	b) Atçak	c) Kılı (Arkışlık)
7. KÜZNÜ:	a) Yanakkı (Etiyik)	b) Ban (Çıklı)	c) Yemiş (Cırmı)
8. KAÇNI:	a) Batık	b) Kırtlı	c) Tutamış (Sınarık)
9. ENDİREVÜK:	a) Uslu (Amıstol)	b) Kutas	c) Tusanak
10. BAŞIL:	a) Tutar	b) Beçel	c) Pırsıvay (Kıyamıt)
11. BAYRAM:	a) Balavuz	b) Yantay	c) Ergür (Baykın)
12. AVUZNU:	a) Sönegey	b) Yankan (Çapalak)	c) Şatık (Yankoz)

Süreler

Türk kültüründe ayların süreleri, mevsimlerin toplam süreleri dikkate alınarak hesaplanır. Dünyanın yörüngesinden dolayı İlkbahar ve Yaz mevsimleri uzun, Sonbahar ve Kış mevsimleri ise daha kısadır. Mevsimlerin en kısası kıştır ve yaklaşık 89 gündür. En uzunu ise yazdır ve yaklaşık 93-94 gün sürer. Bahar 92-93, Sonbahar ise 89-90 gündür. Halk anlayışında aylara düşen gün miktarı buna göre belirlenmiştir. Küçük farklılıklarla pek çok halk takviminde günlerin tespit edilmesi şu şekildedir.

(A) Bahar: 31-31-31, Yaz: 31-31-30, Güz: 30-30-30, Kış: 30-30-30

(Yılın son günü dört yılda bir 31 gün sürer.)

Veya küçük farklılıklarla;

(B) Bahar:30-31-31, Yaz:31-31-31, Güz:30-30-30, Kış:30-30-30

(Yılın ilk günü dört yılda bir 31 gün sürer.)

Hafta                                                                                                                  

Hafta sözcüğü Farsça yedi manasına gelen haft/heft kelimesinden türetilmiştir. Yedili hafta sistemi Babil kökenlidir ve neredeyse tüm Dünyada geçerlidir. Azeriler Çarşamba gününe özel bir önem verirler, Çuvaşlar ise Tanrının Cuma günleri yeryüzüne indiğine inanırlar.

Anadoluda

1. Pazartesi: Geçeği, Odgün, Gürgegün
   1. Salı: Ortağı, Orgün, İnegün
   1. Çarşamba: Uğrağı, Yeygün, Barasgün
   1. Perşembe: Gideği, Aragün, Tozagün,
   1. Cuma: Toplağı, Elgün, Bayrıgün
   1. Cumartesi: Gireği, Başgün, Giregün
   1. Pazar: Direği, Dergün Diregün

Anadoluda haftanın hangi günden başlayacağına dair değişik anlayışlara bağlı olarak bu adlar farklı yörelerde kimi zaman bir veya iki günlük kaymalarla yer değiştirebilmektedir. Hafta yaygın olarak ya Pazartesiden veya Cumartesiden başlar. Bazı yörelerde Pazar gününün birinci gün kabul edildiği uygulamalara da rastlanmaktadır.

Karaçay-Balkarlarda

1. Pazartesi: Başgün
2. Salı: Kürgegün
3. Çarşamba: Barasgün
4. Perşembe: Ortagün
5. Cuma: Bayrımgün
6. Cumartesi: Kıyavgün
7. Pazar: Iyıkgün

Moğollarda

1. Pazartesi: Gal, Guluvun (“Ateş”)
2. Salı: Uha, Usun (“Su”)
3. Çarşamba: Mod, Modun (“Ağaç”)
4. Perşembe: Alt, Altan (“Altın”)
5. Cuma: Şor, Şoron (“Toprak”)
6. Cumartesi: Nar, Nara (“Güneş”)
7. Pazar: Sar, Sara (“Ay”)

Farslarda

Fars kültüründe ve etkilediği çevre kültürlerde (Azeri, Kürt, Özbek, Türkmen vs.) kullanılır.

1. Pazartesi: Doşenbe, Düşembi, Duşem, Duşenbe, Düşenbe, Düyşembi
2. Salı: Seşenbe, Sişembi, Seşem, Sişenbe, Seyşenbe, Şeyşembi, Seysenbi
3. Çarşamba: Çeherşenbe, Çerşembi, Çerşem, Çerşenbe, Çarşenbe, Şarşembi, Sersenbi
4. Perşembe: Pençşenbe, Pencişembi, Pencşem, Penşenbe, Peyşenbe, Beyşembi
5. Cuma: Cuma, Cüme, Cumga, Coma, Yoma, Juma
6. Cumartesi: Şenbe, Şimbe, Şemi, İşembi, Senbi
7. Pazar: Yekşenbe, Yekşembi, Yekşem, Cekşembi, Ceksenbi

Günün bölümleri

Halk takvimi anlayışıyla bağlantılı olarak değerlendirilmesi gereken bir başka husus da halk kültürüne göre günün bölümlere ayrılmasıdır. Anadoluda derlenmiş olan zaman dilimleri şu şekildedir:

No.	Saat	Vakit	Türkçe	Öğün	Diğer	Bölüm
1	6.00	Sabah	Erte, İrte	Küne, Güne	Tan, Dan	Gündüz (Kün) [Kündüz (Gün)]
2		Kuşluk	Birindi (Birinç)	Kalksı	Küş	Gündüz (Kün) [Kündüz (Gün)]
3	12.00	Öğle	Öğle, Övle		Tüş, Tuş	Gündüz (Kün) [Kündüz (Gün)]
4		İkindi	İkindi (İkinç)		Süş	Gündüz (Kün) [Kündüz (Gün)]
5	18.00	Akşam	Bite, Pite	Tüne, Düne	Üş, Öş11	Dündüz (Tün) [Tündüz]
6		Yatsı	Üçündü (Üçünç)	Yatsı	Sön, Son	Dündüz (Tün) [Tündüz]
7	24.00	Leyl	Gece, Keçe			Dündüz (Tün) [Tündüz]
8		Teheccüd	Dördündü (Dördünç)			Dündüz (Tün)12 [Tündüz]

• Bir gün, Çak (Çağ) adı verilen 12 bölüme ayrılmıştır (1 ÇAK: 2 Saat).
• Her Çak ise Keh adı verilen sekiz parçadan oluşur (1 KEH: 15 Dakika).

Türk halk kültüründe zaman ölçmeye yarayan aygıta, (güneş saati kavramıyla ve gün sözcüğüyle ilgili olarak) “Güngen” denilmiştir. Yine zamanı ölçmek anlamına gelen “Ötçek/Ödçek” sözcüğü de saat (zaman ölçme aracı) demektir. Öt/Öd Türkçede zaman manasına gelir. Ödemek, ödünç kelimeleri bu kökle ilgilidir. Moğolca Ötlöh (Eski Moğolca Ötel) yaşlanmak demektir ve bu fiil zamanın geçişiyle alâkalıdır. Halk anlayışında zaman ölçü birimleri aşağıdaki gibidir.

1. Oğ: An.
2. Oğur: Saat.
3. Oğrak: Dakika.
4. Oğurdak: Saniye.
5. Oğurçak: Salise.

Ayrıca Güneşin durumuyla bağlantılı olarak yönlere de şu adlar verilmiştir:

1. GÜNEY/KÜNEY: Tüştük, Könyek, Güntüştük. Tuşay, Tüşey.
2. TÜNEY/DÜNEY: Tündük, Tönyek, Güntündük. Kuzay, Kuzey.
3. DOĞU/DOĞI: Çığış, Şığıs. Künçığış, Könsığış. Gündoğusu.
4. BATU/BATI: Batıs, Bayış. Künbatıs, Könbayış. Günbatısı.