İran yazınında klasik halk hikâyelerinden biridir. XI. yüzyılda yaşayan İranlı şair Fahreddin As’ad Cürcanî tarafından yaklaşık 1042–1055 arasında kaleme alınan mesnevi. Kökeni Pehlevice düzyazı bir kaynağa dayanan öykü, ilk kez M.S.224/226–651 arasında İran’da hüküm süren Sasaniler Hanedanı döneminde yazıya aktarılmış. Daha sonraki dönemlerde İranlı şair Fahreddin Cürcanî, konuyu mesnevi şeklinde ele almıştır.
Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey’in, Amidettin Ebülfeth adındaki vezirine sunulan hikâyede, Mervli Vis ile Horasanlı şehzade Ramin’in aşkları konu edilir. Cürcan, Merv, Herat ve Horasan’da başlarında geçen birçok maceranın sonrasında birbirine kavuşan iki sevgili, dillere destan aşklarını evlilikle sonlandırırlarsa da evliliklerinden kısa bir zaman sonra Vis, yaşamını yitirir. Ramin de hayatını, hükümdarı bulunduğu ülkeyi hakkaniyet ölçüleri içerisinde yönetmeye adar.
İnsanî aşkı, ön plana çıkaran ve epik vasıflara haiz olan bu mesnevi. Bu mesnevi, aynı zamanda Zerdüştlük inancındaki ateşperest İran’ın toplumsal yaşamının da bir tasviri niteliğindedir. Fahreddin Cürcanî’nin yazdığı eser, 1935’de Mücteba Minovi tarafından “Vis and Ramin, A Romance of ancient İran Originally Written in Pahlevi and reenderend into Persian verse by. F. Gorgoni” adı altında bir incelemeyle birlikte yayımlanmıştır.
Eserin Türkçe’ye çeviricisi olan Lamî Çelebi, hikâyeyi, kimi zaman değişikliğe uğratarak Zerdüşt dinine ilişkin kısımlarına yer vermemiş ve mesneviyi tasavvufsal bir havaya büründürmüştür. Lamî Çelebi’nin el yazısıyla yazdığı tahmin edilen eserin bir nüshası ((No.2278) Bursa İl Halk Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.
Cürcani’nin yazdığı hikâyenin konusu, kısaca şöyledir:
Mu’bit Menigan adındaki Merv Şehriyarı’nın biri öz, öteki üvey iki kardeşi vardır. Bunlardan öz olanın adı Zerd, üvey olanın adı da Râmin’dir. Öz kardeş olan Zerd, şahın hem veziri hem de başkumandanıdır. Mu’bit, bir eğlence sırasında gördüğü Şehru’ya âşık olur. Ancak evli olduğunu, yaşının ilerlediğini, bundan sonra dost ve şehvet peşinde olmadığını söyleyen Şehru, ona oğlu Veyru’dan söz eder. Bu yanıtla aşkına cevap alamayan Mu’bit, buna çok üzülür. Mu’bit’in çok üzüldüğünü gören Şehru, bir kızı olursa onu Mu’bit’e vereceğine dair söz verir. Daha sonra kocası Karun’dan hamile kalan Şehru’nun bir kızı olur. Ona Vis adını verir. Bu sırada Mu’bit’in üvey kardeşi Ramin de Hûzan’da dayısının yanında yetiştirilmektedir. Sonunda Vis ile Ramin büyürler. Şehru, Vis ile oğlu Veyru’yu nikâhlar. Bunu öğrenen Mu’bit, Şehru’ya bir mektup yazıp kendisine verdiği söze sadık kalınmasını ister. Red yanıtı alan Mu’bit, ordusuyla Şehru’nun üzerine yürür. Veyru, oradan kaçmak zorunda kalır.
Mu’bit, bu kez de doğrudan Vis’e bir mektup yazarak kendisiyle evlenmek istediğini söyler. Vis, üzgündür. Onu reddeder. Bu sırada Mu’bit’in öz kardeşi Zerd ile üvey kardeşi Ramin de Vis’in aşkıyla yanıp tutuşmaktalar. Ağabeyi Mu’bit’e artık yaşlandığını söyleyen Ramin, ona bu sevdadan vazgeçmesi önerisinde bulunur. Zerd, Vis’i almak için Şehru’yu parayla kandırmaya çalışır. Ancak Mu’bit tarafından zorla Merv’e getirtilen Vis, Ramin’i görünce ona âşık olur. Kuzistan’a giden Mu’bit, üvey kardeşi Ramin ile Vis’in uzun geceler baş başa kaldıklarını haber alınca Horasan’a geri döner. Onları yakalatır ve kurdurttuğu ateş mahkemesinde yargılatır. Bu yargılama sonucunda Vis kurtulur. Ancak Ramin, zindana atılır. Bir zaman sonra iki sevgili, yine gizli gizli buluşurlar. Mu’bit, bu kez üvey kardeşi Ramin’e Gurab valiliğini vererek onu hem ülkeden hem de Vis’den uzaklaştırır. Vali olarak atandığı Gurab’a giden Ramin, orada âşık olduğu Gül adındaki bir dilberle evlenir. Bu evliliğe rağmen Ramin, Vis’i bir türlü unutamamaktadır. Ramin’in ayrılışına dayanamayan Vis, hasta olup yataklara düşer. Evlendiği Gül adlı dilberden usanan Ramin, Merv’e geri döner. Vis, Merv’e geri dönen Ramin’i, ağabeyi Mu’bit’e karşı isyana teşvik eder. Ancak Ramin’den daha erken davranan Zerd, ağabeyi Mu’bit’in avda bulunduğu bir sırada ülke yönetimine el koyar. Ramin de Zerd’in üzerine yürüyerek hazineyi ele geçirir. Ramin ile savaşa karar veren Mu’bit, sahrada bir yaban domuzu tarafından öldürülür. Ağabeyi Mu’bit’in bir yaban domuzu tarafından öldürüldüğünü haber alınca hem sevinen hem de üzülen Ramin, dillere destan bir düğünle Vis’le evlenir. Ancak, kısa bir zaman sonra Vis ölür. Vis’in ölümünden sonra hiç evlenmeyen Ramin, ülkesini adaletle yönetir.
Mehmet Ali İnci’nin Türkçe’ye çevirdiği J. Wıesehöfer‘in Antik Pers Tarihi adlı yapıtında Vis ü Ramin hakkında şu bilgilere yer verilmektedir:
«Arsaklıların kral saraylarında anlatılan ya da şarkı olarak söylenen kahramanlık, aşk ve macera öykülerini, elimizde 12. yüzyılın yeni Persçe şiiri bu bundan doğan Gürcü nazım biçimi halinde bulunan ve ancak tarihsel tözünün bizi Part dönemine götürdüğü bir metin bildirmektedir : “Vis ve Ramin”
Bunun Tristan ve Isolde ile benzerliği, sıkça vurgulandı. Bu, Ramin ile kardeşi kral Mobad’ın nişanlısı arasındaki, herkesi suça ve acıya sürükleyen, ama sevgilileri sonunda birleştiren tutkulu bir aşkı anlatmaktadır:
“[ Partça orijinalin Orta Persçe çevirisini Yeni Persçe metne aktaran Fahr ad-Din Gurgani, kendisine siparişi verene konuşuyor] :
Dedim ki :‘Gerçekten güzel bir öykü,
altı bilge adam tarafından derlenmiş,
Asla görmedim daha iyisini, öyle ki
çiçeklerle dolu bir bahçe gibi,
Ama dili pahlavi[Orta Persçe]
ve anlamaz okur anlamını
Ama uğraşırsa bu öyküyle bir bilen kişi
kazanır bir mücevher hazinesine benzer bir güzellik,
Ünlü bir öyküdür bu çünkü
Ayrıntılarında sayısız büyü saklayan.`
Usta duyduğunda benden bu sözleri,
koydu başımın üstüne onur tacını:
Diledi benden, bu öyküyü süslememi,
Nisan’ın bahçeyi süslediği gibi:
İstendi benden öyküyü anlatmam,
elimden geleni yapıp onu anlamsız kavramlardan temizlemem,
O kavramlar eskidiğinden ve şan günlerinin geçmesinden ötürü.»
