Roma İspanyası’nda Eğitim

Roma İmparatorluğu’nun batı eyaletlerinde çocuklar için zorunlu devlet eğitimi yoktu. Roma İspanyası’ndaki eğitimle ilgili birincil kaynaklar sınırlıdır ve bazı akademisyenler bir okul ağı olduğunu öne sürerken, diğerleri İspanya’nın uzak bölgelerinde Latince ve Yunanca konuşan öğretmenler bulmanın zor olabileceğini ve Roma eğitim sisteminin coğrafi kısıtlamaları olduğunu savunur.

Roma İspanyası’nda öğretmenler

M.Ö. 197 yılında Roma Cumhuriyeti, yarımadayı Hispania Citerior (yakın) ve Hispania Ulterior (uzak) olarak ikiye ayırdı. M.Ö. 27’de Marcus Agrippa, Ulterior bölgesini Baetica (günümüz Endülüs bölgesi) ve Lusitania (batı İspanya ve günümüz Portekiz’inin bir kısmı) olarak yeniden böldü.

Tüm Roma İmparatorluğu’nda eğitimin tarzı ve içeriğindeki benzerlik dikkat çekıciydi.

Kaynaklarımız, bu eyaletlerde Roma eğitim etkisinin öğretmenlerin hizmetine ihtiyaç duyulacak kadar yayıldığını göstermektedir. Roma İmparatorluğu genelinde eğitimin biçim ve içeriğindeki benzerlik dikkat çekiciydi; her yerde aynı yöntemler kullanılıyor, aynı metinler üzerinde çalışılıyordu. Öğretmenlik alçakgönüllü bir meslek olarak görülüyordu; ortalama bir öğretmen, düşük sosyal statüye sahip, bağımsız çalışan ve Roma hükümetinden hiçbir destek almadan eğitim sisteminde kendi geçimini sağlamak zorunda olan biriydi. Geliri düşüktü ve bu gelirle ders vereceği alanı da temin etmek durumundaydı; bu alanlar açık hava, bir sundurma altı ya da kiralanmış bir oda olabilirdi.

Yazıtlar, Roma eğitimcilerinin üç temel kategorisinin varlığını bize kanıtlamaktadır:

• Magister ya da litterator, 7 ila 11 yaşlarındaki kız ve erkek çocuklara temel Roma eğitimi verirdi. Bu eğitim; okuma, yazma, matematik ve dil derslerini kapsardı.
• Grammaticus, 11 ila 15 yaş aralığındaki erkek çocuklarla çalışırdı (Roma dünyasında kadınların toplumsal rolü gereği, kızlar genellikle bu yaşta resmi eğitimlerini tamamlamış olurlardı). Grammaticus, öğrencilere Yunan ve Roma edebiyatı ile felsefe gibi dersler verir, yazma, konuşma ve dil becerilerini geliştirirdi.
• Rhetor ise öğrencilere hitabet, Roma hukuku ve siyaseti gibi konularda eğitim verirdi. Bu düzeydeki eğitim yalnızca üst sınıfların karşılayabileceği bir ayrıcalıktı ve genç bir erkeği Roma toplumunun üst kademelerinde bir kariyere hazırlardı.

Yazıtlar, Baetica ve Tarraconensis’te ve Hispania’nın doğu ve güney kıyılarındaki diğer bölgelerde çocukların grammaticus ile eğitim aldığını doğrulamaktadır (CIL II. 5079). Erkek çocuklar için Roma eğitimi, zaman zaman rhetor ile devam edecek şekilde ilerleyebilirdi.

Hispania’da ki Roma Okulları

M.Ö. 219’dan sonra Romalılar bölgeye geldiğinde, İberya’nın güneyindeki Turdetanlar zaten kendilerine ait bir alfabe ve edebi geleneklere sahipti. Romalılar genellikle fethettikleri eyaletlerde asimilasyonu daha incelikli yollarla teşvik etmeyi tercih ederlerdi; elit sınıfa mensup erkek çocuklara eğitim vererek onları Roma davasıyla özdeşleştirmeyi amaçlarlardı. Bu sayede bu çocuklar, ileride taşra yönetiminde üstlenecekleri rolleri daha iyi yerine getirebilirlerdi.Toplumun farklı katmanlarında Latince bilgisi ve sağlam bir Roma eğitimi gerekliydi; Latince bilgisi, Roma dünyasında kamu hizmetlerinden ticarete kadar birçok alanda fayda sağlıyordu. Roma egemenliği tam anlamıyla yerleştikten sonra ise, Latince her şey için gerekli hale gelmişti.

Ancak, akademisyenler Roma otoritelerinin eyaletler genelinde sistemli bir eğitim politikası izlemediği konusunda hemfikir olsa da, mevcut bazı kanıtlardan anlaşıldığı üzere, zaman zaman ve bazı yerlerde yetkililerin eğitime dahil oldukları görülmektedir.

Hispania’da bir okulun kurulduğuna dair ilk referanslardan biri, Yunan biyografi yazarı Plutarkhos’a (M.S. 45/50 – 120/125) aittir. Bazı akademik yorumcular, bu okulun kurulmasını Hispania’da bir okul ağının başlangıcı olarak değerlendirmiştir. Söz konusu okul, Roma generali Quintus Sertorius (M.Ö. 128–72) tarafından Pireneler’in Hispania tarafında, Osca’da (günümüz Huesca) kurulmuştur. Bu tarihe kadar temel eğitim ya ebeveynler tarafından, ya ev öğretmenleriyle, ya da bağımsız öğretmenlerin işlettiği “okullar” aracılığıyla verilmekteydi.Sertorius’un, Celtiber soylularının çocukları için Osca’da bir okul kurmasının ardında, sosyal elitlere eğitim avantajı sunmak gibi aydınlanmış bir fikirden çok, farklı bir amaç olduğu öne sürülmüştür. Roma eğitimi yerel halkları bütünleştirmenin bir yolu olarak kullanılmıştır; ancak Sertorius’un bu girişimi kendi siyasi amaçları doğrultusunda gerçekleştirdiği anlaşılmaktadır. Sertorius’un niyetinden bağımsız olarak, Plutarkhos, babaların, mor bordürlü togalar giymiş oğullarını bu değerli Roma eğitimini alırken görmekten büyük memnuniyet duyduklarını aktarır.Modern yorumcular ayrıca Sertorius’un istenen eğitimi verebilecek öğretmenleri sağlayabildiğine dikkat çeker. Asıl soru ise, bu dönemde batı eyaletlerinde bu tür öğretmenlerin ne kadar yaygın olduğudur.

1 ve 2. yüzyılda Tritium Megallum’da, kasabanın elit ailelerinin çocuklarına eğitim vermesi için bir grammaticus latinus (Latince dilbilgisi öğretmeni) istihdam edilirdi.

1 ve 2. yüzyılda, kuzeydeki La Rioja bölgesinde yer alan Tritium Megallum’da (günümüz Tricio), terra sigillata hispanica adıyla bilinen seramiğin üretildiği küçük ama zengin bir kasabada, yazıtlar yerel otoritelerin 25 yaşındaki Lucius Memmius Probus’u grammaticus latinus – yani Latince öğretmeni – olarak görevlendirdiğini ve maaşla istihdam ettiğini ortaya koymaktadır. Bu grammaticus latinus, kasabanın elit ailelerinin çocuklarına eğitim vermek üzere görevlendirilmişti. Memmius’un verdiği dersler arasında şiir eleştirisi, temel tarih bilgisi ve hitabet eğitimi yer almaktaydı (CIL II. 2892).Mezartaşından anladığımız kadarıyla Memmius, çalıştığı yere 80 kilometre uzaklıktaki Clunia kentinden gelmiştir. Akademik çevrelerde, Memmius gibi öğretmenlerin uzak bölgelere gitmeleri için maaşla teşvik edilip edilmedikleri üzerine tartışmalar yapılmıştır. Memmius’un maaşı oldukça cömert olabilir; çünkü mezar taşında bu maaştan bahsedilmiştir ve miktarı tam olarak açık olmasa da, mezar yazıtına dahil edilecek kadar önemli görülmüştür.

Grammaticus ile yapılan eğitim tamamlandıktan sonra, erkek çocuklar eğitimlerine rhetor ile devam ederdi. Bu aşamada verilen dersler arasında hitabet, hukuk, siyaset ve felsefe yer alırdı. Bu dönemde Gades’te (günümüz Cádiz), Collippo, Lusitania ve Tarraco’da (günümüz Tarragona, Katalonya) bazı hitabet okulları bulunmaktaydı. Gades’teki ilk okulun, Baetica’lı bir profesör tarafından yönetildiği bilinmektedir.Dönemin varlıklı ailelerine mensup bazı öğrenciler ise, eğitimlerinin bu aşaması için Roma’ya gitmeyi tercih etmiş olabilirlerdi.

1.yüzyılın sonu ya da 2. yüzyılın başlarında, Aljustrel maden bölgesinde yer alan Vipasca’da bir okulun varlığına dair elimizde kanıt bulunmaktadır. İber Yarımadası’nda, madencilik faaliyetlerini düzenleyen Lex Vipasca adlı yasa, bölgede görevli baş yetkili tarafından dayatılan yurttaşlık görevlerinden öğretmenleri muaf tutmuştur. Modern araştırmalar, bu muafiyetin, bölgede öğretmenlik yapmayı daha cazip hale getirmek için kullanılmış olabileceğini öne sürmektedir.Vipasca’daki okulun, madende çalışan ailelerin çocukları için kurulduğu düşünülmektedir; ayrıca, özgür doğmuş çocukların da madencilikte çalıştırıldığı bilinmektedir. Bu okul, bölgedeki yerel otoritelerin müdahalesiyle kurulmuştur ve yetkililer, okuma, yazma ve aritmetik gibi temel bilgileri kapsayan bir eğitimi yararlı görmüş olabilirler. Bazı akademisyenler, Vipasca gibi bir madenci köyünde okul kurulmasının tekil bir örnek olmadığı, benzer başka yerlerin de bulunduğu görüşündedir. Bu mümkün olmakla birlikte, Lusitania ve İberya’nın iç kesimlerindeki okul kayıtları oldukça azdır; dolayısıyla bu tür okulların ne kadar yaygın olduğunu kesin olarak bilemeyiz.

Roma eğitimine dair kanıtlar, özellikle daha önce de belirttiğimiz gibi, Roma kültürünün daha az nüfuz ettiği doğu ve güneydoğu kıyı bölgelerinden uzak alanlarda oldukça azdır. Ancak edebî ve yazıtsal kaynaklar, birçok eğitimli kişinin geç Cumhuriyet ve erken İmparatorluk dönemlerinde İberya’nın doğu ve güney kesimlerinden geldiğini göstermektedir. Bu kişilerin sahip olduğu yüksek okuryazarlık düzeyi, özellikle bu bölgelerde çok sayıda okulun bulunduğunu ima edebilir.Baetica bölgesindeki Córdoba kenti, eğitimdeki ilerlemenin bir örneğidir; bu kentte çeşitli eğitimcilerin bulunmuş olması gerekir. Córdoba, İtalya dışında gelişen en uzun soluklu entelektüel ve sanatsal geleneklerden birine sahipti. Seçkin yerleşimcilerden oluşan, ius latii (Latince haklar) sahibi bir koloni olan bu şehir, derinlemesine Roma kültürüyle bütünleşmişti.İber Yarımadası’ndaki diğer Roma kentlerinin, Roma İmparatoru Vespasianus’un (M.S. 69–79) hükümdarlığından sonra, Córdoba’nın sahip olduğu bu tür kültürel başarılarla övünebilecek düzeye geldikleri düşünülmektedir. Ancak bu tür gelişmelerin çoğu, Baetica ve Tarraconensis gibi daha ulaşılabilir bölgelerde yer alan kentlerde yaşanmıştır.

Hispania’dan Romaya

Yüzyılın başlarında Julia-Clauidan hanedanının ortaya çıkışıyla birlikte,Hispania’dan gelen insanlar Roma’da sayıca daha fazla görünmeye başlamıştır.Bu kişilerin birçoğu ilk eğitimlerini İspanyol eyaletlerinde almışlardır.Sahip oldukları eğitim düzeyine dair edebi kaynaklar,Roma eğitiminin İber Yarımadası’nda yeterince başarılı olduğunu ve bu sayede eyaletlerde doğmuş pek çok kişinin aldıkları eğitimi avantaja çevirerek Roma toplumunun bir parçası haline gelebildiğini göstermektedir.

Bunların başında Córdoba’lı Annaei ailesinin üyeleri gelmektedir. Annaei ailesi, bir bütün olarak oldukça üretken yazarlar yetiştirmiştir ve Roma’ya kendi başına giden ya da bu aile tarafından oraya çekilen eğitimli hemşehrileri ve dostları için bir tür koruyucu aile (patron) konumuna gelmiştir. Ailenin reisi olan Lucius Annaeus Seneca – daha çok Büyük Seneca (M.Ö. 54 – M.S. yaklaşık 39) olarak bilinir, aynı zamanda filozof Seneca’nın babasıdır – ilk eğitimini Córdoba’da, grammaticus seviyesine kadar almıştır. Kaynaklara göre bu eğitimi 200’den fazla öğrenciyle birlikte almıştır ki bu oldukça yüksek bir sayıdır.Seneca, eserlerinde Hispania’da görev yapan bazı rhetor öğretmenlerine dair bilgi verir: Porcius Latro, Gavius Silo ve Clodius Turrinus (Controv. a praef. 3.10:10 praef. 14,16). Kendi ileri düzey eğitimini ise Roma’da tamamlamış, hayatını daha sonra Córdoba ile Roma arasında geçirmiştir. Oğlu Genç Seneca (yaklaşık M.Ö. 4 – M.S. 65), Córdoba’da doğmuş, 10 yaşındayken babasıyla birlikte eğitimine devam etmek üzere Roma’ya gitmiştir.

İspanya’da eğitim görüp Roma’ya gitmeyi tercih eden bir diğer ünlü isim, şair Martial’dır (yaklaşık M.S. 38/41 – 101/104). Kendini açıkça bir Keltiberyalı olarak tanımlar (Mart. 10.65). Tarraconensis bölgesindeki Bilbilis kentinde doğmuş, genç yaşta edebi kariyer yapmak amacıyla Roma’ya taşınmıştır.Son olarak, belki de hepsinden ünlüsü, Marcus Ulpius Traianus’tur (M.S. 53–117). Hispania’daki Itálica kentinden gelmektedir ve sosyal statüsüne uygun tam bir Roma eğitimi aldığı düşünülmektedir. Trajan (M.S. 98–117 arası hükümdar) İtalya dışında doğan ilk Roma imparatorudur.