Tepegöz; Dede Korkut Destanlarında ve Türk söylencelerinde adı geçen tekgözlü devdir.
Değişik Türk dillerinde Tübegöz, Töbököz, Töpekös olarak da söylenir.
Özellikleri
Kaf dağında yaşar. Annesi alageyik donuna girebilen bir peridir. Bu perinin bir çobanla birleşmesinden doğmuştur. Bazen dişi, bazen de erkek Tepegöz’lere rastlanabilir.
Parmağında büyülü bir yüzük takılıdır. Yalnızca gözünden vurularak öldürülebilir. Bedeninin diğer kısımlarına silah işlemez.
Kaf Dağında yaşar. Türklerle iç içe geçmiş olan Nart mitolojisinde olaylarda dâhil birebir aynı özellikleri taşıyan bu deve rastlanır. Ayrıca Sokur (Sokor) “Kör” adıyla biten dev adları da mevcuttur. Sokur sözcüğü Anadolu da Köstebek anlamında da kullanılır. Yaztırnak bazen onun karısı olarak gösterilir.
İnsan eti yer. İnsan kemiklerinden örülmüş bir kalede yaşar. Çobanlık yapar ve bir tılsımlı nesnesi vardır. Bazen baştan aşağı demir giyimli olarak anlatılır. Bir tas büyüklüğünde gözü vardır. Kayalık dağlardaki düzlüklerde yaşarlar. Bazen aileleri olduğu söylenir. Bazıları karnı şişen dağlardan doğar.
Kirgis adını taşıyan bir Tepegöz çok tehlikelidir. Tepegözler genellikle Romalıların inandığı bir yaratıktır. Bir çeşit devdir. Elinde dikenli bir balyoz ya da buna benzer araçlar taşır. Kafasının tepesinde 1 tane gözü olduğu için ona tepegöz denmiştir. Bazı inançlarda tepesinde boynuz olduğu söylenir.
Bir Dede Korkut (Korkut Ata) masalında; kılıcın kesmediği, okun işlemediği bir bedene sâhip, yalnızca gözünden zarar verilebilen, çobandan olma, peri kızından doğma canavar.
Basat adlı kahraman tarafından öldürülür. Kiklop’a benzeyen bir yaratıktır.
Çok bilinen iki türü vardır:
- Eğegöz
- Yalgızgöz
Eğegöz
İğegöz olarak da bilinir. Başının üzerinde tek gözü olan canavardır. Tek göz şeytâniliği simgelemektedir. Tepegöz’ün bir türüdür. Eğe göğüs kafesi demektir, belki de gözü göğsünün üzerindedir. İğ kökü ise hastalık, şeytânilik gibi anlamlar barındırır.
Yalgızgöz
Yalgöz veya Calgızgöz de denir. Başının ortasında tek bir gözü vardır. Tepegöz’ün bir türü olarak geçer. Yal “Tek” kökünden gelir. Yal sözcüğü aynı zamanda ateşi çağrıştırır (Yalım, Yalkın). Moğolcada Yalgah, fark etmek anlamına gelir.
Basat
Basat – Dede Korkut Kitabı’nda geçen bir karakterdir. Burada Tepegöz’ü öldüren kahramandır. İsminin manası Eski Türkçede akranlarından üstün anlamına gelir.
Basat, Dede Korkut’un eldeki on iki hikâyesinden birinde ana karakterken birinde de sadece adı geçer. Hikâyelere göre Aruz Koca’nın küçük oğludur. Çocukken ormanda yapılan bir av sırasında kaybedilmiş ve aslanlar tarafından yetiştirilmiştir.
Bu yüzden diğer Oğuz beylerinin aksine Oğuz toplumuna karşı mesafeli durur. Diğer beyler arasındaki dayanışma ruhu Basat’ta yoktur, bir yabani gibi tek başına savaşır. Basat’ın ağabeyi Kıyan Selçuk, Tepegöz tarafından öldürülür. Babası Aruz Koca Tepegöz’ün elinde perişan olur. Diğer şanlı Oğuz beyleri de Tepegöz elinde teker teker mahvolur.
Sonunda ağabeyinin intikamını almak isteyen Basat, tek başına Tepegöz’ün peşine düşer ve önce onu kör edip sonra başını keser. Basat’ın Tepegöz’ü öldürdüğü hikâye, Homeros’un Odysseia’da anlattığı kiklop öyküsüne benzerlikler içermektedir. Oğuzlar arasındaki iç savaşın anlatıldığı bir başka Dede Korkut hikâyesinde ise Basat’ın adı bir yerde geçer. Aruz Koca tarafından yaralanan Bamsı Beyrek, Basat’ın gelip de evini ocağını yağmalamasından korkmaktadır.
