Türk Mitolojisinde Ata;
Mitolojide soyundan gelindiği kabul edilen varlıklara veya yaşamın özünü oluşturduğu düşünülen eril unsurlara da Ata denilir.
Örneğin Kurt Ata, Geyik Ata. Bu varlıklar aynı zamanda tanrısal nitelikler taşırlar. Ya da Od (Ateş), Kuyaş (Işık), Su, Toprak gibi temel yaratıcı unsurlara da bu şekilde hitap edilir… Soyundan gelindiğine inanılan belli başlı hayvanlar şunlardır: Kurt, Geyik, Boğa, Kartal, Köpek, Deve, Kuğu, Ayı.
İslam diniyle birlikte keramet sahibi erkek evliyalara da Ata denilmeye başlanmıştır. Zaman zaman bu kelime evliyalar için Baba olarak da geçmektedir. Fakat aralarında bir anlam farkı yoktur. Karaltı Ata, Sarı Ata, Kırklar Ata, Ak Ata, Karakurt Ata, Atlı Ata gibi isimler bunlar için örnek olarak gösterilebilir. Yalnızca dilbilim açısından bu evliya adları Türkçe kökenli olanlar ve olmayanlar şeklinde sınıflandırılarak derlenirse bile onlarca hattâ yüzlerce sayfa yer kaplayabilir. Türklerle bağlantılı bir kavim olan İskit’lerin söylencelerindeki Gök Tanrısının adının Pabay (Babay) olduğunu belirtmekte de fayda vardır.
Sümercede Adda şeklinnde ifâde edilen ve Ata anlamına gelen bir sözcük bulunur.
Şii Türklerin son imamları için yaptıkları tapınak “Kayıp Ata” adını taşımaktadır. Ayrıca belirli bir konuda işinin en iyisi veya o kavramın ilk kişisi olduğu düşünülen kişilere de Ata denilir. Atya olarak Macarcada yer alır. İnsanın çocukluğunda ilk korktuğu kişi olarak, bilinçaltında önemli bir etkiye sahiptir ve bu durumun toplumsal yansımaları olması da son derece doğaldır. Söylencelerde baba motifi bu bağlamda farklı içeriklere sahiptir. Bazı Orta Asya Türk ülkelerinde vatanı tanımlarken Atayurt kavramı kullanılır.
Ayrıca Türkçede erkek akrabaları bildiren çeşitli kelimeler vardır. Bunların belli başlı bazıları aşağıda verilmiştir.
| Yuğuk (Akrabalık) | ||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | |
| Baba | ATA (Atte) | ETE/EDE, ETİ, İDE | KEKE | OĞ/OG |
| Abi | AĞA/AGA/AVA | EGE/EĞE, EGİ, İGE | DADA | |
| Amca | AKA/AHA | EKE/EHE, EKİ, İKE | BAKA | |
| Dayı | AZA/ASA | ESE/EZE, EZİ, İZE | TAĞA/TAYA | |
| Büyükbaba | ATAKAY/ADAGAY | EBÜGE | DEDE | OLATAY |
| Erkek | UYA | ETİGE | BEŞE/BAŞA/BAŞI | |
| Erkek Evlat | OĞUL/UĞUL/UL | BALA/MALA | OĞLAN | |
| Enişte | YEZDE/YEZNE | |||
| Adam: ERKEK/İRKEK veya GİŞİ, Kadın: EŞKEK/İŞKEK veya DİŞİALUNCA (ELÜNCE): 2. Kuşak Ata ve Analar (Dede ve Nineler)KULUNCA (KÜLÜNCE): 3. Kuşak Ata ve Analar (Dede ve Nineler) |
Örneğin Kuğu (Ku, Gu, Kuv, Kuba) Ata ve Moğalca: Hun (Kun, Hung, Kung) Esege; Kuğu Tanrısıdır. Bazı Türk boyları kuğudan türediklerine inanırlar. Örneğin Ku’lar (Lebedler). Finlilerin Ku adlı Ay Tanrısını da akla getirmektedir. Kuğu Zerafetin simgesi olan kuş. Eski Moğolcada Hun/Kun kelimesinin aynı zamanda insan anlamına gelmesi dikkat çekicidir. Tunguz-Mançu dillerinde Kukı/Kuhu/Kukku şeklinde yer alır.
Etimoloji
(Ad/At) kökünden türemiştir. Ad “isim” sözcüğüyle bağlantılıdır, kendisinden ad alınmayı ifâde eder. Soyundan gelinen, bir insanın doğumuna sebebiyet veren kişi. Kimilerince Hitit / Hatti kökenli kelimelerdir. Hatti (Eti)’ler, Hititler Anadoluya gelmeden önce de var olan sonra Hititler ile kaynaşan bir toplumdur. Türkçe’de Oğ/Og sözcükleri de Baba anlamında kullanılır. Ad “isim” sözcüğüyle de bağlantılıdır. Adı alınan kişi demektir. Ata ilhe başlayan pek çok kelime önemli bir yer tutar.
- Atasagun: İlk hekim. Hekimlerin atası. Hekimbaşı (Ata+Sagun)
- Atahan: İlk han. Hanların atası. Baş Kağan (Ata+Han)
- Atabahşı: İlk şaman. Şamanların atası. Baş Şaman (Ata+Bahşı)
- Atakam: İlk şaman. Şamanların atası. Baş Şaman (Ata+Kam)
