Akhunlar;
Eftalitler olarak da bilinen Akhunlar, MS 450-560 yıllarında askeri üne kavuşan Orta Asya bozkır halkıydı.
Hem göçebeler hem de yerleşik şehir topluluklarından oluşan bir kabile konfederasyonuydu. Başkaları tarafından güneybatı Moğolistan’daki Altay dağlarının otlak alanlarından gelen insanlar olarak tanımlanırlar.
Aslen Hindukuş sıradağlarının kuzeyindeki Baktriya’da yerleşik olan Akhunlar sonunda doğuya doğru Tarım Havzasına, batıya Soğd’a ve güneye Afganistan ve kuzey Hindistan üzerinden genişlediler.
Eftalitlerle ilgili güvenilir kaynaklar nadirdir ve birçok kaynağın yorumlanması zordur. Tarihçiler Akhunların hangi dili (veya hangi dilleri) konuştuklarından bile emin değiller.
Hunlarla Bağlantı
Akhunlar, toplu olarak Xyon olarak anılan dört büyük devletin parçasıydı. Bu itibarla, Doğu Avrupa’yı işgal eden Hunlarla bağlantılıdırlar, ancak böyle bir bağlantıya dair çok fazla kanıt yoktur. Kuzey Hindistan’ı işgal eden Sveta Huna ise büyük olasılıkla Hepthalitler idi.
6. yüzyılın ortalarından kalma “Savaşların Tarihi”nde Procopius, Akhunların ” isim olarak olduğu kadar gerçekte de Hun soyundan geldiklerini” iddia eder: ancak bizim bildiğimiz Hunların hiçbiriyle karışmazlar. Hunlar arasında beyaz bedene sahip olan sadece onlar…”
Akhunlar, onları diğer Hunlardan, özellikle de Atilla liderliğindeki Roma İmparatorluğu’nu işgal edenlerden ayırmak için Ak Hunlar olarak anılıyordu.
Heptalit kökenleri
Hepthalitler ile ilgili çoğu şeyde olduğu gibi, kökenleri hakkında pek bir şey bilmiyoruz. Tarım havzası halkları ile Yueh-chih’in bir kombinasyonu önerildi. Yuezhi olarak da bilinen Yeh-chich, Çin tarihinde ilk kez MÖ 1. binyılda ortaya çıkan eski bir Hint-Avrupa halkıydı. Çinliler onları, Batı Gansu’nun (bugün dediğimiz yer) kurak otlaklarında dolaşan göçebe çobanlar olarak tanımladılar.
Araştırmacıların Hepthalitleri Yeh-chich ile ilişkilendirme eğiliminde olmasının nedenlerinden biri, eski Yueh-chih ve Akhalit krallarının madeni paralarındaki deforme olmuş kafalarının çarpıcı benzerliğidir.
Akhunlar batıya doğru genişlemeye başladıklarında. Bu muhtemelen Moğolistan’da yaşayan Juan-Juan adlı güçlü bir göçebe kabilenin artan baskısına bir tepkiydi.
Batıya doğru genişleme
Akhunlar batıya doğru genişlemelerinin bir parçası olarak Kabil’e girdiler ve Kuşan’ı devirdiler. Akhunlar 440 yılı civarında Semerkand’ı (Soğd) fethettiler, ardından Belh ve Baktriya geldi.
Kademeli olarak Akhunlar, güçlü Sasani İmparatorluğu’nun (İslam’ın yükselişinden önceki Pers İmparatorluğu’nun son krallığı) kontrolündeki topraklara adım adım yaklaşıyorlardı. 484’te Akhshunwar liderliğindeki bir Akhun ordusu Sasani’ye saldırdı ve Horasan’da Kral Peroz’u öldürdü. Artık Akhunlar, Merv ve Herat’a kadar uzanan toprakların başındaydı, ancak Sasani İmparatorluğu’nun diğer bölgeleri hala sağlamdı.
Sasani hükümdarı Kavad, merhum Peroz’un kardeşi Balash ile taht mücadelesi başlattıktan sonra, Akhunlar Kavad ile ittifak kurdular ve Kavad, Akhun reisinin yeğeniyle evlendi. Akhunların yardımıyla Kavad, Balash’ı yenerek 498’de tahta geçti.
Piandjukent
Akhunlar, Semerkant’ın (Sogdia) yaklaşık 65 km güneybatısında, Zaravşan Vadisi’nde Piancikent şehrini kurdular.
7. yüzyılda bu şehir, muhteşem duvar resimleriyle ünlendi. Ne yazık ki daha sonra Araplar tarafından yok edildiler.
Badakshan ve Baktriya arasındaki göç
Badakshan, daha sonra kış mevsimi için Baktriya’ya geri göç eden Akhalitlerin reisleri için yazlık konut olarak seçildi.
Doğuya doğru genişleme
Batı sınırları sabitlendiğinde, Akhunlar doğuya doğru genişlemeye odaklanabilirdi. MS 493 ile 556 yılları arasında Hotan, Kaşgar, Koço ve Karaşehir’i işgal ettiler.
Hindistan’ın işgali
Gupta hükümdarı Skandagupta, 15 yıl hüküm sürdükten sonra MS 470 yılında öldüğünde, Akhunlar bu anı değerlendirip Kabil vadisinden girerek istila ettiler. Gupta hanedanını (onları Akhunların Sanskritçe adı olan Huna olarak bilen) yendiler ve Ganj boyunca yolculuklarına devam ederken her şehri ve kasabayı yok ettiler. Akhunlar ayrıca bulabildikleri tüm Budist manastırlarını yaktılar ve başkent Pataliputra, Akhalitlerin elinde o kadar büyük bir şiddete maruz kaldı ki, nüfusu sadece bir köye düştü.
Fetihten sonra, kuzeybatı Hindistan’ın bu kısmı otuz yıl boyunca Eftalit kralları tarafından yönetildi. Onları betimleyen bazı sikkeler günümüze kadar gelebilmiştir.
Akhunların Düşüşü
500’lü yılların ikinci yarısında, öldürülen Kral Peroz’un torunu Pers Kralı Kisra, Akhunlara karşı büyük bir nefret besleyen bir lider olarak ortaya çıktı. 557-561 yılları arasında İç Asya’dan çıkan başka bir bozkır halkıyla ittifak kurdu ve göçebe reisinin kızıyla evlendi.
Korkunç şef Sinjibu’nun birçok askerinin desteğiyle, Hüsrev Akhunlara başarılı bir şekilde saldırdı. Nihayetinde Sinjibu ve adamları, Hepthalite kralını öldürmeyi başardılar. Aynı anda iki taraftan gelen saldırılardan muzdarip olan Akhun İmparatorluğu parçalandı ve birçok Akhun öldü.
Oxus’un güneyinde yaşayan bazı Eftalitler, Kisra’nın saldırısından kaçmayı başardılar, ancak sonraki yüzyılda bu grup Arap işgalciler tarafından fethedildi.
Başka bir Eftalit grubu batıya kaçtı ve bazı tarihçiler onların Tuna bölgesindeki Avarların ataları olabileceğinden şüpheleniyor.
Akhunlar hakkında
Hayat
Akhunların nasıl yaşadıkları hakkında pek bir şey bilmiyoruz. Hem göçebeler hem de yerleşik şehir topluluklarından oluşan bir kabile konfederasyonu oldukları için, federasyon içindeki çeşitli gruplar arasında muhtemelen yaşam tarzı ve gelenekler açısından dikkate değer farklılıklar vardı. Bu nedenle, bir grup hakkındaki bilgiler mutlaka diğeri için doğru değildir.
520 yılında Budist hacılar Sung Yun ve Hui Sheng Akhun şefini Badakshan’daki ve daha sonra Gandhara’daki yazlık evinde ziyaret ettiler ve bu konuda günümüze kadar ulaşan metinler yazdılar. Hacılara göre, Hepthalitler göçebeydi ve çadırlarda yaşıyorlardı, su ve otlak aramak ve kışları soğuk, yazları sıcak yerlerde geçirmekten kaçınmak için hareket ediyorlardı. Hacılar, Eftalit hükümetinin bile hareketli bir kamp olduğunu belirtiyorlar; kasaba veya şehir değil.
Çin kaynaklarına göre Akhunlar, erkek kardeşlerin aynı kadınla evlenebileceği bir tür çok kocalılık uyguluyorlardı.
İsimler
Akhunların kendilerini Ebodalo olarak adlandırdıklarına dair bazı göstergeler var. Sikkelerinden bazıları Baktriya alfabesiyle yazılmış bu ismi içermektedir. Nasıl Akhunlar olarak bilinmeye başlandı; Hotan dilinde güçlü anlamına gelen *hitala kelimesinden türetilmiş olabilir . Bizans tarihçilerinin Ephthalites adını kullandıklarını, İranlı tarihçi Mirkhond’un ise onlara Hayatheliates adını verdiğini biliyoruz. Çinliler arasında bazen Hua veya Ye-Tai olarak anılırlardı ve Sanskritçedeki isimleri Huna’ydı.
Dil
Hem Kuşan hem de Hephtalite imparatorluklarının resmi dili, Baktriya’da (bugünkü Afganistan ve Tacikistan) konuşulan bir İran dili olan Baktrian’dı.
Bu aynı zamanda Eftalitler tarafından resmi olmayan bağlamlarda kullanılan dil olup olmadığı belirsizliğini koruyor. Bazı akademisyenler, onların da özel olarak Baktrian veya başka bir İran dili konuştuklarını öne sürdüler. Bu varsayımı esas olarak Pei Shih’e dayandırıyorlar, burada Hepthalitler tarafından konuşulan dilin Juan-Juan (Moğol) diline veya çeşitli Hu (Türk dilleri) diline benzemediği belirtiliyor. Diğer bir iddia ise Moğol dillerini konuştukları yönündedir.
Kutsal yazı
Kuşanlar, Baktrian’ı Yunan alfabesine dayanan Arya adlı bir alfabe kullanarak yazdılar. Akhunların da aynısını yapmış olması mümkündür.
520 yılında Akhunları ziyaret eden Budist hacılar Sung Yun ve Hui Sheng, Akhunların yazısı olmadığını iddia ettiler.
635 yılında Yao Silian tarafından tamamlanan Liang Kitabı’na (Liang Shū) göre, Akhunların harfleri yoktu, ancak çetele çubukları kullanıyorlardı. Aynı sıralarda, nümismatik ve epigrafik kaynaklar, Akhunların Yunan alfabesinin bir versiyonunu kullandıklarını gösteriyor.
Din
Yukarıda adı geçen Budist hacılar Sung Yun ve Hui Sheng, Akhunların Budist olmadığını bildirdiler, ancak o döneme ait arkeolojik kanıtlar Budizm’in Akhun İmparatorluğu içindeki topraklarda (muhtemelen Akhun olmayanlar tarafından) uygulandığını gösteriyor. Hacılara göre Akhunlar “çok sayıda tanrıya hizmet ettiler”. Bu rapor 520’lerden. 635 yılında, Liang Kitabı, Hepthalitlerin cennete ve ateşe taptığını söyler ki bu muhtemelen Zerdüştlüğe bir göndermedir.
