Çay Ninesi ve Çike Nedir
Çay Ninesi
Türk ve Azeri halk kültüründe çaylarda (derelerde, ırmaklarda) yaşadığına inanılan ruhani bir varlık. Su merasimi ile bağlantısı olan olan mitolojik bir ruhtur. Etimolojik olarak bakıldığında Çay İyesi –> Çay İnesi –> Çay Ninesi şeklindeki bir dönüşümle oluşmuş bir sözcüktür.
Azerbaycan Türklerinin geleneksel inançlarında yaşlı kadın kılığında, çayda (ırmakta) yaşadığına inanılır. Çay Ninesi, köprüden geçerken suya çok bakılırsa kızar ve insanın başını döndürür. Başı dönen insanın gözleri kararır ve çaya düşer.
Azerbaycanlılar, sabah suya gidildiğinde, “su sahibi”ne selam verilmesi gerektiğini düşünürler. Suya çöp ve pislik dökmek yasaktır. Bu “Çay Ninesi”ni sinirlendirir ve insanlara zarar verir.
Diğer Türk halklarında da, “Çay Ninesi”ne benzer varlıklar bulunur. Kazan ve Sibirya Tatarlarında, Kumuklarda ve Karaçaylardaki “Su Anası”na (Suğ Anası, Suv Anası) çok benzer. Başkurtlara göre, Su Sahipleri’nin hepsi suda yaşarlar. İnsanlara da hiçbir zarar vermezler. Onların yaşadıkları sarayın girişi, nehirlerin derinliklerinde bir taşın altındadır.
Kazaklar “Su Perisi”, Türkmenler “Suv Adamı”, Özbekler “Su Alvastısı” adı verirler.
Çike Nedir
Türk ve Tatar mitolojisinde Şarkı Cini. Şeke veya Çeke olarak da bilinir. Dirsek boyunda bir cücedir.1 Yanına gelenlere destan okutturup, şarkı söyletir. Ağaçların altında yaşar, zararsızdır. Bazen dediğini yaptırabilmek için insanları korkutur. Yakaladığı kişiye saatlerce yır (şarkı) veya kay (destan) okuttuğu olur.
Çuvaşlarda “Çike Suhal” adını verilir ve “Boyu bir karış, sakalı iki karış” olarak tasvir edilir.
Etimoloji
(Çik/Çiğ). Çik Âşık kemiğinin çukur tarafı demektir. Çih/Çihe sözcüğü Moğolcada kulak anlamına, da gelir. Buryatçada Sehe de işitmek anlamı taşır. Ayrıca Moğolcada Çiki/Ciki/Cike/Cehe/Sehe ve Tunguzcada Tiki/Çiki sözcükleri bir şeyin içine girmek ve bir şeyin içini doldurmak manasına gelirler.
Çıvı
Altay ve Türk halk inanışında Savaş Cini. Çığı veya Çiği de denir. Geceleri birbirlerine ok attıkları söylenir. Bu nedenle bu varlıkların bulunduğu bilinen yerlerde dışarıya çıkmaya korkulur ve mecbur kalınıp çıkıldığında da temkinli davranılır. Divan-ı Lügat-it Türk de şöyle yazmaktadır:
“Çıvı cinlerden bir bölüktür. Türkler şuna inanırdı ki, iki bölük birbiriyle çarpıştığı zaman bu iki bölüğün vilâyetlerinde oturan cinler dâhi kendi vilâyetlerinin halkını kollamak için çarpışırlar. Cinlerden hangi taraf yenerse onlardan yana çıktığı vilâyet halkı da yener. Geceleyin bu cinlerden hangisi kaçarsa onların bulunduğu vilâyetin hakanı da kaçar. Türk askerleri geceleyin cinlerin attıkları oktan korunmak için çadırlarında saklanırlar. Bu, Türkler arasında yaygındır, görenektir.”
Etimoloji (Çıv/Çiv) kökünden türemiştir. Hızlı gitmek, çarpıp yön değiştirmek, kaymak, akmak demektir. Çivi kelimesi ile de alâkalı görünmektedir.
